А шмат чаго, бо гэта галоўны нацыянальны міф таго перыяду, моцна прасунуў культуру наперад.
Зацікаўленнасць да старажытных часоў і жаданне ведаць сваі карані былі даволі тыповымі з'явамі для ўсяго свету ў перыяд Адраджэння, у гэтую цудоўную эпоху «чарапах» Донателло, Рафаэля, Мікеланджэла і Леанарда.
Закранула гэта і шляхту Рэчы Паспалітай у XVI стагоддзі, якая такі дабралася да антычнай спадчыны. І вось тут мы падыходзім да прац вядомага астранома і картографа Пталямея, які адзначыў на сваёй карце Сарматыю на месцы Рэчы Паспалітай.
Дзякуючы гэтаму шляхцічы Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага атрымалі аснову, на якую можна было абаперціся і развіваць ідэю старажытнага паходжання. Навёў упершыню мітусні па гэтай тэме Мацей Мехавіт у 1517 годзе са сваёй творчасцю пад назвай "Трактат аб двух Сарматыях". З гэтага і пачынаўся сармацкі міф, які быў створаны шляхтай, які вырашыў канчаткова аддзяліцца ад простых людзей і такім чынам абгрунтаваў сваю шляхетнасць ды выключнае становішча ў грамадстве. Маўляў ен аб тым, што прыйшло вялікае племя сарматаў, падпарадкавала мясцовае насельніцтва і з тых часоў пануе.
Так з'явілася такая культурная з'ява як сарматызм, якое ахапіла ўсе сферы жыцця той эпохі.
Так з'явілася такая культурная з'ява як сарматызм, якое ахапіла ўсе сферы жыцця той эпохі.
Сутнасць сарматызму можна выказаць у некалькіх тэзісах:
- Рэспубліка і да чорта абсалютнага манарха
- Любоў да свабоды, рыцарскія ідэалы, у тым ліку і сярэднявечныя фішкі з прыгожай і выдатная дамай.
- Палітычная роўнасць унутры шляхты. Захавалася пацешная прымаўка таго часу: "Шляхціц у сваёй хаце роўны магнату ў замку".
- Усе шляхцічы незалежна ад нацыянальнай / рэлігійнай прыналежнасці роўныя перад законам і з'яўляюцца сынамі адной Айчыны, а значыць гатовыя ісці на ахвяры ў імя сваёй краіны
- Звычайны шляхецкі ганар. Шляхціц гатовы памерці з голаду, але не запэцкаць сябе фізічнай працай
- Таксама шляхціц-сармат павінен быць адукаваным і ўмець чытаць кнігі.
У выніку будзе можна казаць аб тым, што "сармат" таго часу - адважны ваяка і адукаваны чалавек. Плюс на гэта ўдала наклаліся Генрыхавы Артыкулы 1573 года, якія задаволілі яшчэ большыя абмежаванні каралеўскай улады, ператвараючы дзяржаву ў шляхецкую, тыпа, рэспубліку, дзе быў выбарны кароль, а любы шляхціц мог адным толькі "VETO!" адмяніць усе пастановы сейма і спыніць яго працу.
Добра, ідэалы створаны, цяпер іх трэба неяк замацаваць. А для гэтага пойдзе жывапіс, мецэнацтва і ўсякія іншыя рознасці.
Пачнем з партрэта. Вылучаецца новы тып партрэта - сармацкі. Галоўныя фічы такога жывапісу можна вылучыць тэзісамі:
Пачнем з партрэта. Вылучаецца новы тып партрэта - сармацкі. Галоўныя фічы такога жывапісу можна вылучыць тэзісамі:
- Шляхціц адлюстроўваўся ў поўны рост, у кафтане і жупане, на поясе шабля. Маглі таксама быць даспехі.
- Натуральна ўплывалі дзяржаўныя пасады. На партрэце гетмана і канцлера (галоўнага па дакументазвароце і захавальніка Галоўнай дзяржаўнай пячаткі) прадметы па пасадах: у першага булава, у другога пячаць.
- У цэнтры дамінуе чырвоны колер.
Першы партрэт у нас належыць Яну III Сабескаму, які ўласна ў гісторыі лічыцца першым "каралём-сарматам" і галоўным замацавальнікам гэтай сістэмы каштоўнасцяў.
Трэнд на сарматызм задаў яшчэ Стэфан Баторый, але яго партрэт да сармацкага не дацягвае.
_01%5B1%5D.jpg)
Следам партрэты канцлера ВКЛ Льва Сапегі і гетмана ВКЛ Хрыстафора Радзівіла. Усе чын па чыне. У першага вялікая друк, у другога Гетманскім булава.
%5B1%5D.jpg)
%5B1%5D.jpg)
Як раз да тэмы партрэтаў падцягваецца і тэма моды той эпохі.
Для шляхціца-сармата была нормай раскоша і пышнасць у строях, актыўна выкарыстоўваліся ўсякія ўсходнія штуковіны. І гэта нядзіўна: добра ідзе гандаль з Усходам, ды і ваенныя трафеі ніхто не адмяняў. Дайшло нават да таго, што турэцкі султан, да якога прыбыло шляхецкае пасольства пасля бітвы пад Хоцінам, сышоў у ступар: так шмат было на паслах аксаміту, шоўку і шытых золатам тканін разам з дарагім мехам.
Але хоць мода на ўсход і была, калі трэба, у замежных паездках або на сваіх балях, шляхцічы выдатна апраналіся ў свежую еўрапейскую вопратку, створаную па апошнім піску моды. Усё залежала ад сітуацыі.
У стагоддзях сваё імя адным адзеннем праславіць было складана, і таму яшчэ адной галоўнай тэмай стала мецэнацтва. Падтрымліваючы розных майстроў пэндзля і пяра, шляхціц мог стварыць сямейную партрэтную галерэю і пакінуць аб сабе памяць у радках вершаў.
Напрыклад, вось так выглядаў панегірык (верш-Усхваленне) у адрас Льва Сапегі:
Для шляхціца-сармата была нормай раскоша і пышнасць у строях, актыўна выкарыстоўваліся ўсякія ўсходнія штуковіны. І гэта нядзіўна: добра ідзе гандаль з Усходам, ды і ваенныя трафеі ніхто не адмяняў. Дайшло нават да таго, што турэцкі султан, да якога прыбыло шляхецкае пасольства пасля бітвы пад Хоцінам, сышоў у ступар: так шмат было на паслах аксаміту, шоўку і шытых золатам тканін разам з дарагім мехам.
Але хоць мода на ўсход і была, калі трэба, у замежных паездках або на сваіх балях, шляхцічы выдатна апраналіся ў свежую еўрапейскую вопратку, створаную па апошнім піску моды. Усё залежала ад сітуацыі.
У стагоддзях сваё імя адным адзеннем праславіць было складана, і таму яшчэ адной галоўнай тэмай стала мецэнацтва. Падтрымліваючы розных майстроў пэндзля і пяра, шляхціц мог стварыць сямейную партрэтную галерэю і пакінуць аб сабе памяць у радках вершаў.
Напрыклад, вось так выглядаў панегірык (верш-Усхваленне) у адрас Льва Сапегі:
Вер ми, гербов не дають въ дому седящому,
Але зъ татарами въ полю часто гулящюму.
Не зъ голою рукою, зъ шаблею острою,
Завжды будучы готов до смертного бою.
Так, паэт паведамляе, што на печы ляжаў чалавек герба не атрымае. А вось з татарамі пагуляўшы, ды шабелька іх парэзаўшы, герб атрымаеш. Магчыма, нават пасмяротна.
Таксама кожны шляхціц збіраў свае калекцыі карцін і розных рарытэтаў. Знакамітымі мецэнатамі першай паловы XVII стагоддзя былі Радзівілы, Асалінскія. Канцлер Ежы Асалінскі набыў для свайго палаца ў Варшаве бюсты рымскіх імператараў і збіраў карціны Рафаэля, Тыцыяна, Веронезе і Дзюрэра. Калекцыя яго зяця Аляксандра Любамірскага налічвала больш за 200 карцін, у знакамітай галерэі Радзівілаў знаходзілася больш за 1000 твораў мастацтва.
Таксама кожны шляхціц збіраў свае калекцыі карцін і розных рарытэтаў. Знакамітымі мецэнатамі першай паловы XVII стагоддзя былі Радзівілы, Асалінскія. Канцлер Ежы Асалінскі набыў для свайго палаца ў Варшаве бюсты рымскіх імператараў і збіраў карціны Рафаэля, Тыцыяна, Веронезе і Дзюрэра. Калекцыя яго зяця Аляксандра Любамірскага налічвала больш за 200 карцін, у знакамітай галерэі Радзівілаў знаходзілася больш за 1000 твораў мастацтва.
Асаблівай жа папулярнасцю карысталася калекцыянаванне зброі і даспехаў. Бо так можна было паказаць, што ты яшчэ той ваяка, ды багаццем выхваляцца за кошт аздаблення. Вось, напрыклад, даспехі Мікалая Радзівіла Чорнага. .
А ўявіце, колькі золата ўгрохаў у гэты парадны даспех Жыгімонт II Аўгуст..
Таксама праславіць свой род можна было, будуючы храмы і капліцы. Часам гэта жаданне зрабіць сваё імя несмяротным ўвасаблялася вельмі цікавым чынам. Напрыклад, Міхаіл Пац загадаў пахаваць сябе пад парогам касцёла святых Пятра і Паўла. Атрымлівалася так, што кожны, хто ўваходзіў у касцёл, наступаў на яго магілу, а ўвесь касцёл станавіўся яго надмагільным помнікам.
А надмагіллі таго часу - гэта асобныя шэдэўры. Вось, напрыклад, надмагіллі роду Сапегаў. Леў і Павел апранутыя як рыцары, а іх жонкі трымаюць у руках малітоўнікі. Усё гэта нагадвае хутчэй сон, чым смерць
А надмагіллі таго часу - гэта асобныя шэдэўры. Вось, напрыклад, надмагіллі роду Сапегаў. Леў і Павел апранутыя як рыцары, а іх жонкі трымаюць у руках малітоўнікі. Усё гэта нагадвае хутчэй сон, чым смерць
Але ўся гэтая прыгажосць з прыходам XVIII ст. пад уплывам асветы пачынае трохі знікаць. Плюс краіну раздзіраюць ўнутраныя звады. Самі словы "сармат" і "сарматызм" набываюць рэзка негатыўную афарбоўку, ствараючы вобраз гэткага дурня, і часта выкарыстоўваюцца як лаянкі.
Сармацкі міф сышоў у мінулае, але пакінуў за сабой яркі след у культуры.
Сармацкі міф сышоў у мінулае, але пакінуў за сабой яркі след у культуры.